सुनसरी – आदिवासि जनजाति किराँती जातिहरुले आफ्नो जातिको धार्मिक तथा आध्यात्मिक रुपले महत्वपुर्ण स्थल खुवालुङ क्षेत्रको संरक्षणमा चासो देखाएका छन् । अतिक्रमणमा पर्दै गइरहेको किराँती सभ्यतासंग जोडिएको खुवालुङको संरक्षण गर्नका निम्ति एक विशेष समिति समेत गठन भएको छ ।

किरातजन्य जातीय संस्थाहरूको उपस्थितिमा शुक्रवार यलेदोङ ५०८१ अवसरमा त्रिवेणीमा आयोजित भेलामा संरक्षण समिति गठन भएको हो । संरक्षण समितिको संयोजकमा किरात राई यायोक्खा जिल्ला कार्यसमिति सुनसरीका अध्यक्ष तथा अधिवक्ता बलराम राई चयन भएका छन् । सचिवमा दिला राई, सदस्यहरू नरेन्द्र राई, मिजोत्लुङ लिम्बू, मानभगत चाम्लिङ, गङ्गा राई, त्यस्तै लीलामणि याक्खा, दिनेश राई , वसन्त राई, राजु सुनुवार, रघुनाथ राई, नुलाम राई, सूर्य माबुहाङ, मोतीचन्द्र राई र मेघराज राई रहेको १५ सदस्यीय समिति गठन भएको छ ।

सल्लाहकारहरूमा डम्बर कुमार तुम्बाहाम्फे, ईन्द्रहाङ खम्बु, दोर्पध्वज राई, सालिक सतासक राई र अस्मिका राई रहेका छन् ।यलेदोङ ५०८१ अवसरमा त्रिवेणीमा आयोजित भेलामा किरात सभ्यतामा खुवालुङको मुन्धुमी महत्त्व र संरक्षण गर्नुपर्ने कारणका विषयमा अधिवक्ता दोर्पध्वज राई, प्रज्ञा परिषद् सदस्य सालिक सतासक र मुन्दुम अध्ययन कर्ता इन्द्रहाङ खम्बुले प्रकाश पारेका थिए ।

के हो खुवालुङ ?

किरात समुदायका राई लिम्बु,याक्खा,सुनुवारको मौलिक मुन्धुमहरूमा खुवालुङको प्रसङ्ग आउँछ । किरातीहरुको बिजुवा ,फेदाङवा ,नक्सो आदिले आफ्नो इष्ट शक्तिहरूको पुकार गर्दा वा मुन्धुम गाउँदै जाँदा समथर मैदानबाट सुरु गरी मैदानी शक्तिहरूको पुकारपछि रुइवा (सप्तकोसी) नदी हुँदै खृुवालुङ पुग्दछन् । खुवालुङ पुगेपछि आ-आफ्नो हिँड्ने खेल्ने बाटो पच्छ्याउँदै पहाडतर्फ अगाडि बढी हिमालसम्म पुग्दछन् । किराँती धामी झाँक्रीले गाउने मुन्धुममा यो खुवालुङ अनिवार्य रूपमा आउँछ ।

बराहक्षेत्र-२ का विमल राईका अनुसार किराँती भाषामा “ख्वा वा खुवा” को अर्थ बारम्बार गाइने वा धाइने ठाउँ भन्ने हुन्छ । कालान्तरमा पछि यही ख्वा शब्द अपभ्रंस भई खेवा/खुवा भएको हुन सक्दछ । खुवा शब्दसँग आउने “लुङ” को अर्थ नेपालीमा ढुंगा भन्ने हुन्छ । यसकारण बारम्बार गाइरहने बिशेष ढुंगा भएको ठाँउनै खुवा लुङ प्रदेश नं १ को धनकुटा,भोजपुर र उदयपुर जिल्लाको सिमाना जहाँ अरुण, तमोर र दुधकोशी नदीको संगमस्थलमा रहेको छ ।

धनकुटा, भोजपुर र उदयपुर जिल्लाको सिमानामा रहेको तीन ठूला नदीहरुको त्रिवेणी नै खुवालुङ हो । वास्तविक लुङ चाँहि तमोर र अरुण दुधकोशी ठिक भेट हुने स्थानको पानीमुनि अवस्थित छ । जुन ढुंगा चैत वैशाख महिनामा नदीको पानी घटेको अवस्थामा अलिअलि देखिन्छ ।

उक्त लुङ ताबे रङ्गको र आकृति सर्पले फंडा फुलाए र ठडिए जस्तो गरी दक्षिणतर्फ ठडिएर पानीभित्र बसेको छ । जुन लुङ जहिले पनि पानीमुनी नै रहन्छ । रासस