धरान – सुन्दर सालिन बाह्रैमास भुईंकुहिरोले ढाक्ने भेडेार । हरक्षण बहने चिसो सिरेटो । यस्तो बेला कस्तो परिकारले तपाईंको जिब्रो लोभ्याउँछ ? पीरो, अमिलो वा भनौं तिक्खर स्वादको । सारगेम्बाको स्वाद चाख्न वा वाचिपा । धराने कालो बंगुरको सेकुवादेखि हिलेको तोङ्वासम्मले स्वाद फेर्न सक्नुहुनेछ । पूर्वेली व्यञ्जन । पूर्वेको चुल्होमा पाक्ने यस्ता केही व्यञ्जन छन्, जुन अन्यत्र पाइँदैन । पूर्वेका हावापानी, उत्पादन र पाककलाको आफ्नै संयोजन हो ।
वाचिप्पाः किराती परिकार हो वाचिप्पा । किरात समुदायको भान्सामा पाक्ने मौलिक परम्परागत परिकार वाचिप्पाको लोकप्रियता पछिल्लो समय बढ्दै गइरहेको छ ।
वाचिप्पा ‘वा’ र ‘चिप्पा’ मिलेर बनेको शब्द हो । किरात बान्तवा राई भाषामा ‘वा’ भनेको कुखुरा र ‘चिप्पा’ भनेको कालो अर्थात् कुखुरा मारेर पोल्दा मसिनो भुत्लाबाट निस्कने कालो अंश भन्ने बुझ्नु पर्दछ। किरात समुदायका चाडहरुमा घरमा खान र विशेषगरी पाहुनाको सत्कारको लागि पकाइने परिकार हो वाचिप्पा ।
हल्का तितो तर स्वादिलो हुने वाचिप्पा किरातीहरूको विशेष मौलिक खाना हो । वाचिप्पा कुखुराको मसिनो भुत्ला डढाएर निकालिने धूलोमा सफा गरेको आन्द्राभुँडी, मुटु, कलेजो, पखेंटा र खुट्टा मिश्रण गरी पकाइन्छ । त्यसमा चामल राखेर पकाउने अथवा पाकेको भात मिसाइन्छ । आवश्यकता अनुसार नुन, खुर्सानी, तेल र मसला प्रयोग गर्न सकिन्छ । मसलामा अदुवा, लसुन, जिरा–मसला मात्रै प्रयोग गरिन्छ । वाचिप्पा बनाउन लोकल कुखुरा नै आवश्यक पर्छ ।
धराने कालो बंगुरः धराने कालो बंगुर सहरको आकर्षक रेसिपीमा पर्छ । यसले युवाको मात्रै नभई बुढ्यौली लागेकाहरुलाई समेत तानेको छ । धराने बंगुरको सेकुवा, भुटुवा र डामेको पोर्क निकै प्रचलित छ । सहरका हरेक गल्लीगल्लीमा अहिले धराने बालो बंगुरका परिकार उपलब्ध छन् ।
पूर्वी पहाडका किरातीहरु प्रकृति पूजक हुन्। बँदेलसँग किरातीको अन्तर सम्बन्ध आदिमकालदेखि अहिलेसम्म रहँदै आएको छ । धराने कालो बंगुरका परिकार धरानबाट सुरु भएको हो । अहिले धराने कालो बंगुर नेपालमा मात्रै नभई विदेशमा समेत प्रचलित ब्रान्ड बनेको छ । धराने कालो बंगुरको सेकुवा सबैभन्दा धेरै लोकप्रिय परिकार मध्ये पर्छ ।
बंगुरको मासु किरात समुदायमा सबैभन्दा लोकप्रिय मासु हो । बंगुरको मासु खान किरात तथा राई लिम्बु समुदायलाई कुनै चाडपर्व कुर्नु पर्दैन । उनीहरुले यसलाई विभिन्न सांस्कृतिक कार्यक्रममा समेत प्रयोग गर्छन् ।
अहिले बजारमा धराने कालो बंगुरको परिकार पाइने होटल तथा रेस्टुरेन्टमा ग्राहकको भीड लाग्न थालेको छ । बंगुरको परिकार धेरैले मन पराएका छन् ।
किनेमाः किनेमा भटमासबाट बनाइने परिकार हो । यो पूर्वी नेपालका लिम्बु जातिका मौलिक र मुख्य परिकारमा पर्दछ । किनेमालाई लिम्बु समुदायका साथै याक्खा, राई र सुनुवार जातिले समेत प्रयोग गर्छन् ।
किनेमा बनाउँदा सुरुमा भटमासलाई नडढ्ने गरी भुटेर पानीमा उसिनिन्छ । उसिनिसकेपछि त्यसलाई फैलाएर मान्द्रो वा केराको पातमा राखिन्छ । केही समय सेलाएपछि राम्रो खालको खरानी राखेर मोलेर डालो वा थुन्छेमा केराका पात वा प्लाष्टिक बिछ्याई अगेना छेउमा राख्ने गरिन्छ । जसलाई सुम राख्ने भनिन्छ ।
सुम राखेको दुई दिनपछि किनेमा तयार हुन्छ । सुम खोल्दा सेता रेसा देखिन्छन् र छुँदा हातमा लेस्सिन्छ भने किनेमा सप्रेको मानिन्छ । किनेमा तयार भएपछि घाममा सुकाएर राखिन्छ र आवश्यकता अनुसार तरकारी पकाउन र कोसेलीका रुपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । किनेमा जाडोयामका लागि राम्रो मानिन्छ । यसको सुप बनाएर खान अत्यान्तै राम्रो हुन्छ। किनेमा तरकारी र दालमा राखेर समेत खान सकिन्छ ।
सारगेम्बाः सारगेम्बा पूर्वी नेपालको प्रसिद्ध परिकार हो । यसलाई लिम्बु जातिको विशेष परिकारका रुपमा लिइन्छ । सुंगुरको आन्द्रामा मुटु, कलेजोको किमा बनाएर सारगेम्बा तयार गरिन्छ । सारगेम्बामा मुटु, कलेजोको किमासँगै पकाएको चामल समेत राख्ने गरिन्छ ।
तोङबा: तोङबा बनाउन कोदोको प्रयोग गरिन्छ । सुरुमा कोदोलाई पकाएर त्यसमा जंगली जडिबुटीबाट तयार पारिएको मर्चा मिसाएर केही दिन गुम्स्याइन्छ । जसलाई ओथारा राखिनु भनिन्छ । कर्चा राखेर तयार भएको कोदोलाई भाँडामा राखेर तातोपानीले ढड्याउने गरिन्छ ।
धनकुटा जिल्लाको हिले बजारमा तोङबा हिलेको पहिचान बनेको छ । १० लाख रुपैयाँमा निर्माण गरिएको तोङबा पार्कलाई हिलेको मौलिकताका रुपमा लिइन्छ ।
ताप्लेजुङको सुकुटी र हिलेको तोङ्वाको महत्व पृथक रहेको छ । धनकुटाको हिलेले तोङबाको पहिचान बनाएको छ भने ताप्लेजुङले सुकुटीको । धनकुटाको हिले पुग्ने बित्तिकै तोङबाको सालिकले स्वागत गर्छ जुन त्यहाँको पहिचान पनी हो । धनकुटा सदरमुकामबाट १३ किलोमिटर उत्तरमा रहेको हिले बजार । यहाँ पुग्ने हरेक महानुभावले सुकुटी र तोङबाको स्वाद लिन छुटाउदैनन् ।